-Η Ποντιακή διάλεκτος-

ΣΧΟΛΙΑ Πάνω στην Ποντιακή διάλεκτο και στην προφορά των συμβόλων του ποντιακού λόγου. Όλοι οι λαοί του κόσμου δανείζουν και δανείζονται λέξεις για τις ανάγκες του λεξιλογίου τους. Η πρωτογενής πηγή δανεισμού για όλους ήταν και είναι η αρχαία Ελληνική γλώσσα (234.866 λέξεις περιλαμβάνονται στην διεθνή επιστημονική ορολογία). Ο δανεισμός ορισμένων λέξεων από λαό σε λαό επέφερε την παραλλαγή και την οικειοποίηση αυτών, με αποτέλεσμα να ξεχαστεί η πρωτογενής πηγή τους π.χ. η λέξη "συμπόσιον" μεταφέρθηκε αρχικά στην ποντιακή διάλεκτο ( μεταξύ 7ου και 8ου π.Χ. αιώνα ) ως "τζιμπούσ(ιν) " και στη συνέχεια παραφράστηκε και οικειοποιήθηκε από τους Τούρκους ( μετά τον 11ο μ.Χ.αιώνα ) ως "cimbus". Η ποντιακή διατηρεί τύπους της αρχαίας Ιωνικής διαλέκτου καθώς και Ομηρικά γλωσσικά στοιχεία. Στοιχεία τα οποία αποτελούν απόδειξη της φυλετικής, εθνικής και γλωσσικής συνέχειας και ενότητας των νεότερων Ελλήνων με τους αρχαίους. Η διατήρηση αρχαίων τύπων και λέξεων οφείλεται στο γεγονός του απόκεντρου της γεωγραφικής θέσης του Πόντου. Η γλώσσα των ποντίων αποκομμένη από τη γλώσσα του υπόλοιπου ελληνικού κόσμου έλαβε ξεχωριστή εξέλιξη χωρίς να υποστεί μεγάλες αλλοιώσεις, όπως αυτές της νεοελληνικής. Όπως αναφέρει το βιβλίο του Μ. Τριανταφυλλίδη "Άπαντα" έκδ.Α.Π.Θ. 1981 , η ποντιακή διάλεκτος χωρίζεται σε τρείς ομάδες : Τα Τραπεζουντιακά. Ιδίωμα που μιλούσαν στα ανατολικά παράλια από την Τραπεζούντα, Όφη, Ριζούντα, Σούρμενα, Τρίπολη, Κερασούντα, μέχρι και Ματσούκα, Λιβερά και έχουν τα εξής γνωρίσματα : α) Τα άτονα, "ι, ου", δεν προφέρονται συχνά όταν βρίσκονται στη συλλαβή ύστερα από τον τόνο π.χ. χέρι= χέρ’, ανθρώπους= ανθρώπ’ς. β) Σχηματίζουν την ενεργητική προσταχτική αορίστου α΄ και β΄ σε "–ον" π.χ. ποί’σον. Τα Οινουντιακά. Ιδίωμα που μιλούσαν στην Οινόη, Άνω Αμισό, Σινώπη, μέχρι την Ινέπολη και έχουν τα εξής γνωρίσματα: α)Τα άτονα φωνήεντα, "ι,ου", προφέρονται σχεδόν πάντα. β) Λένε όχι μόνον ο λύκον, στα ονόματα σε "–ος", αλλά και ο βασιλέαν, ο Παπάν. γ) Σχηματίζουν την ενεργητική προσταχτική αόριστου σε "–ε" π.χ. ποί’σε. δ)Συνηθίζεται για τα υποκοριστικά και η κατάληξη "-ιτσα". Τα Χαλδιώτικα.Το ιδίωμα αυτό το μιλούσαν στην επαρχία Χαλδίας, Πουλαντζάκη, Ορδού, Σάντα, Κρώμνη, επαρχία Κολωνίας, Αργυρούπολη, Νικόπολη. Δέχτηκαν μεγαλύτερη επίδραση από τα τούρκικα και ξεχωρίζουν περισσότερο από τα άλλα δύο ιδιώματα. Στη φωνητική,τα κύρια γνωρίσματα της ποντιακής διαλέκτου είναι : * Διατήρηση της αρχαίας προφοράς του άτονου "η" σαν "ε" π.χ. η νύφε, ο κλέφτες, ο Έλλενας, ο Ελλενικόν. * Τα συμπλέγματα "ια" με άτονο το ι, συναιρέθηκαν σε "α" η γραμμή  ή τελείες κάτω από το α υπονοούν ότι το γράμμα αυτό είναι πολλαπλό (φωνητικά) περιέχοντας, ελαφρώς τα γραμματα "α,ι" π.χ. δάκρα, ο δάβολον, ομμάτα, υπερισχύοντας το "α". Αν τονίζονται τα συμπλέγματα "ία" τότε μένουν ασυνίζητα π.χ. η χρονία. * Στην περίπτωση που η συνίζηση υπογραμμίζεται π.χ. χρόνια το "ια"προφέρεται ηχητικά ενωμένο και υπερισχύει το γράμμα "ι". * Το σύμφωνο "γ" ανάμεσα σε δύο φωνήεντα προφέρεται απαλά, δηλαδή μόλις ακούγεται π.χ. ΑΓιάννες. * Διατηρείται το τελικό "ν" π.χ. παιδίν. * Τροπή του "σφ" σε "σπ" π.χ. σπίγγω, σπάζω. * Αποβολή του "τ" στα εμπρόθετα άρθρα "στη", "στου" π.χ. ση μάναν, σου Μελά. * Τονίζεται στην έγκλιση και η πέμπτη συλλαβή από τη λήγουσα π.χ. κρέμασον ατόν. * Το παχύ "χ" προφέρεται όπως το γαλλικό "ch" π.χ. ραχίν, περιέχοντας (φωνητικά) ελαφρώς τα γράμματα σ, χ. * Το παχύ"σ"προφέρεται όπως το γερμανικό "sch" π.χ. σκυλλίν, περιέχοντας (φωνητικά) παχιά το γράμμα "σ". * Το παχύ "ψ" προφέρεται όπως το γαλλικό "pc" π.χ. ψή περιέ- χοντας (φωνητικά) ελαφρώς τα γράμματα π, σ. * Το παχύ "ζ" προφέρεται όπως το γαλλικό "j" π.χ. κεμεντζέ, περιέχοντας ( φωνητικά ) ελαφρώς τα γράμματα τ, ζ. * Το παχύ "ξ" προφέρεται όπως το γαλλικό "kch" π.χ. δεξά, περιέχοντας ( φωνητικά ) ελαφρώς τα γράμματα κ, σ. * Όλα τα παραπάνω γράμματα δεν προφέρονται με την άκρη της γλώσσας αλλά με την πλήρη συμμετοχή αυτής. * Κάθε έκπτωση φθόγγων ή συλλαβών κατά τις ανομοιώσεις των λέξεων σημειώνεται με την απόστροφο. * Η ρημ.κατάληξη "ευ" προφέρεται "εβ" και όχι "εφ" π.χ. αραεύ’. Στη μορφολογία τα κύρια γνωρίσματα της ποντιακής διαλέκτου είναι: * Τα θηλυκά των ζώων και των άψυχων παίρνουν στον πληθυντικό το ουδέτερο άρθρο "τα" αντί "οι" π.χ. τα ημέρας, τα κοσάρας. * Τα έναρθρα αρσενικά ονόματα που τελειώνουν σε "-ος" λήγουν ως υποκείμενα σε "-ον" π.χ. ο λύκον, ο δάβολον. * Ο ενεργητικός παρατατικός τελειώνει σε "-να" π.χ. εχτίζ’να, επαίρ’να και ο παθητικός αόριστος σε "-θα" π.χ. εκοιμέθα. * Τα παθητικά ρήματα τελειώνουν σε "-κουμαι", "-ίσκουμαι", "-ίουμε" π.χ. γράφκουμαι, λαΐσκουμαι, λίουμαι και τα παθητικά ρήματα που τελειώνουν σε "-όνομαι" μετασχηματίζονται σε "-ούμαι" π.χ. ανακατούμαι. * Ορισμένες αντωνυμίες και επιρρήματα παίρνουν το προθετικό-θαυμαστικό "α !" για να δοθεί έμφαση και θαυμασμός στη λέξη π.χ. α’ούτος, α’τόσον, α’έτσ’. * Η αντωνυμία ακολουθεί το ρήμα π.χ. λέγω’σε, έγκα’σε. * Το συναισθηματικό αποκορύφωμα της κατάληξης των υποκο -ριστικών είναι "-οπον" π.χ. αρνόπον, πουλόπον. * Τα θηλυκά επίθετα τελειώνουν σε"-εσσα","-ισσα","-αινα" π.χ. καλέσσα, μάϊσσα. * Η κατάληξη της γενικής των δευτερόκλιτων είναι σε "-ονος" π.χ. τη κόσμονος. * Τα επιρρήματα "ντο", "που", "πως", χωρίς οξεία είναι αναφορικά π.χ. ατό ντο λέν’, που ’κί θέλ’, μ’εθαρείς πως έμαθες κ.λ.π. ενώ με οξεία είναι επιρ.ερωτηματικά π.χ. ντό θέλτς, πού είσαι, πώς στέκ’. *Το από της εποχής του Ομήρου, το γνωστό αρνητικό μόριο "ουκί", διατηρήθηκε στην Ποντιακή διάλεκτο στους τύπους, "’κί" που τοποθετείτε πρίν από κάθε λέξη που αρχίζει από σύμφωνο γράμμα (’κί θέλω, ’κί γελώ) και το "’κ’" που τοποθετείτε πρίν από τις λέξεις που αρχίζουν με φωνήεντα γράμματα (’κ’έχω, ’κ’επορώ). Το "κι" χωρίς ή με απόστροφο μετά ( κι’) είναι συμπλεκτ. σύνδεσμος που αντικαθιστά το "και" π.χ. το "και άλλο" γίνεται "κι’άλλο" ή "κιάλο". *Τέλος η ποντιακή διάλεκτος, όπως και η κοινή νεοελληνική γλώσσα δέχτηκε και αφομοίωσε πολλές λέξεις από την Περσική, την Τουρ- κική, την Λατινική, την Αραβική, τη Ρωσική, την Γαλλική αλλά κυρίως από την Αρχαία Ελληνική, που αποτελεί τη βάση για την Ποντιακή διάλεκτο. Ορισμένες λέξεις που προέρχονται από την Αρχαία Ελληνική. -αδά ,από το δεικτ.μόρ.χα και το αρχ.ώδε=εδώ -α’ϊλί , αρχ, έκφρ.Άλλ’ οίμοι, =αλλοίμονο.   -άκ’σον ’με , άκουσον εμέ. =άκουσε εμένα -αλλέως , από το αρχ. επίρρ. άλλως.=αλλοιώς. -άμα,άμον , από το αρχ.επίρ.άμα = σαν. -αξινάρ’,αξιναρέα ,από την αρχ.αξίνη=τσεκούρι,τσεκουριά. -α’ούτος ,από το θαυμ.α!και την αντων.ούτος=αυτός. -αποκατάν , από το επιρρ.από-κάτω-άνωθεν. -άρ’,αρ’αέτσ’,από τον αρχ.συμπ.σύνδ.άρα και έτσι. -αραγμάδα , από την αρχ.ρωγμή = ράγισμα. -αφουκρούμαι, από το αρχ.ακροώμαι=κρυφακούω. -Αφκά , από το αρχ.επίρρ.από κάτω.=εκεί κάτω. -Άφ’ς , από το αρχ. άφες.=άφησε. -Αχάντ’ , από το αρχ. ακάνθιον, άχαντον.=αγκάθι. -δίχως , από την αρχ. πρόθ.δίχα=ανευ,χωρίς. -εγλάζω , από το αρχ.ουσ. γλοιός=γλιστρώ,ολισθαίνω. -εκειάν ,από το αρχ.επίρρ.εκεί-άνωθεν.=εκεί πάνω. -εμπάλ’, από το αρχ.ρήμ.εμβάλλω=το μπάλλωμα. -έν’, από το αρχ.ένι.= είναι. -εξοφλίζω , από την αρχ.πρόθ. έξ και το όφλειν.=εξοφλώ. -επ’εκεί , από το αρχ. επίρρ.από εκεί. -ζαντός, από το αρχ.σάννας =τρελός -ζαροτερώ,από το αρχ.επίρ.ζαρά και το ρ.τερώ=στραβοκοιτώ -ζωμίν , από το αρχ. ζωμός =ζουμί -ζών , από το αρχ.ουσ. ζώον. -ημ’σός , το αρχ. ήμισυς =μισός -Ήνταν , από την αρχ.έκφρ.ήν τι άν, =οτιδήποτε. -θάμαν , από το αρχ. θαύμα -θρέφ’ , από το αρχ.ρήμ.τρέφω =ταΐζω. -θρύφτω , από το αρχ. ρήμ. θρύπτω =κοματιάζω -ιστορ’κόν , από το αρχ.ρήμ. ιστορώ =διηγούμαι,περιγράφω -κάθαν,κάθε, από την αρχ.έκφρ. καθ’εαυτόν,=καθ’έκαστον -καλλίων , από το Αττικόν κάλλιον, κάλo, =πιο καλά. -κατωθύρ’, από το επίρ.κάτω και το ουσ.θύριν=εξώπορτα -κεπίν , από το αρχ. ουσ. κηπίον.=κήπος -’κί , το Ιων.αρν.μόριο ουκί -κοπάλ’(ιν) , από το αρχ ουσ.κόπανον = ρόπαλο ξύλινο -κόπρος , από το αρχ. ουσ. κόπρος = η κοπριά -κόρδα , από το αρχ. χορδή -κορ’φή,από το αρχ.ουσ.κορυφή.=ανώτ. σημείο υψώματος -κουρφίζω, από το αρχ.ρήμα. κορυφεύω=εξυψώνω,επαινώ -λάσκουμαι , από το αρχ.αλάομαι=περιφέρομαι -λείχ’, από το Ιωνικόν λείχω =γλείφω. -λίβος , από το αρχ.ουσ.λίβος, =συνεφιά -λιθάρ’, το αρχ.λιθάριον,λίθος =πέτρα -Λωλός , από το αρχ.άλαλος = χωρίς φωνή -λώμαν , το αρχ. λώμα =ένδυμα, -μακέλλ’ από το ουσ.μακέλλιον= η σκαπάνη -όθεν , από το αρχ.επίρρ. όθεν, = όπου. -οκνία , το αρχ.ουσ. οκνία = η οκνηρία, η νοθρότης -ομμάτ’(ιν),το αρχ.ομμάτιον = μάτι -πά , το αρχ.πάλιν = ξανά -’πιδέβα, από την πρόθ.επί και το ρ.δεβάζω=διαβένω πέρασμα -πινάκ’(ιν) , το αρχ.ουσ.πινάκιον=ξύλ.σκεύος για διατ. τροφής -πιρρίφτε ,απο το αρχ.επιρρίπτω τι κατά.=φτυάρι φούρνου   -πίσταυρα, από την πρόθ.επί και το ουσ.σταυρός=σταυρωτά -ραχίν,το αρχ.ραχίον,ράχις=το όρος -σαχτάρ’, από το αρχ.στακτάριν =στάκτη -σκοτία , από το αρχ. ουσ.σκότος =σκοτάδι -σκωλέκ’, από το αρχ. σκωλήκιον,σκώληξ=σκουλίκι -σπίγγω , από το αρχ.ρήμα σφίγγω =πιέζω -σποταλώ , από το αρχ.ρήμα σποταλώ=ασχολ.με τα περιτά -σταυροστράτ’από το ουσ.σταυρός και στράτα=σταυροδρόμι -στελίν , από το αρχ. στελίον = στυλιάρι -στενάζ’, από τον αναστεναγμό -συγερώ , από το αρχ.συγηρώ=γηράσκω συμβ/ντας με άλλον -συρίζω , από το αρχ. συρίζω = σφυρίζω -τερώ , από το αρχ. τηρώ = προσέχω, βλέπω -τιδέν , από τις αρχ. αόρ.αντων.τι και δεν =τίποτε. -τραγωδία , το αρχ. ουσ. τραγωδία = το τραγούδι -τρυγόνα , το αρχ. ουσ.τρυγών =το θηλυκό πουλί τρυγόνι -τσιμπούσ’(ιν) , από το αρχ.ουσ.συμπόσιον = γλέντι -ύλαγμα , από το αρχ.ουσ.ύλιγμα = γαύγισμα σκύλου -φωτάζω , από το αρχ.ουσ.φως =λάμπω -φωτίσια , από το αρχ. ρ. φωτίζω =δίνω φως,βαφτίσια -χαμαίμηλον , το αρχ.χαμαίμηλον = το χαμομήλι -χαμονή , από το αρχ. ρήμα ά’χάμαι = ο τόπος του χαμού -χαρεντερίζω , από το αρχ.ουσ.χαριεντήριον, = χαροποιώ -χάταλον,από το αρχ.επίθ.αταλός =απαλός,τρυφερός,νέο παιδί -χείλια,το αρχ.ουσ.χείλος=χείλη στώματος,άκρη στωμ.φιάλης -χειμωγκόν’ς , από το αρχ.χειμωνικός=χειμερινός -χείρ’, από το αρχ.επίθ. χείρον ουδ.του χείρων,= χειρότερον. -χολιάζω , από το αρχ. χολάω, χολή =θυμός -χρ’ά,από το αρχ.ουσ.χροιά.=το χρώμα του προσώπου -χωρίς , από την αρχ. πρόθ.χωρίς = ανευ -ψή , από το αρχ.ουσ.ψυχή. -ωβόν , από το αρχ. ουσ. ωόν = το αυγό -ωράζω,από το αρχ. ουσ. ώρα =φροντίδα,προσέχω -ωτί’ν , από το Αττικόν ωτίον.= το αφτί   Μεσαιωνικές -βούρα, από το βέρα = η κοιλότητα της παλάμης,η χούφτα -γαβάνα, από το γάβανον =ξύλ.δοχείο για διατήρηση φαγητού -γαλενά, από το επίρ.γαληνά =ήσυχα,ήρεμα -εγροικώ, από το μεσ.εγροικώ=καταλαβαίνω -ζελεύω, από το μεσ. ζηλεύω = φθονώ -καμίσ’, από το μεσ.καμίσιον = το πουκάμισο -κατζίν, από το μεσ. κατσίον = το μέτωπο -κομπόνω, από το μεσαιων. κομβώ = εξαπατώ -κούπα, από το μεσ. κουπός = με πρόσωπο υποκάτω -λαγγεύω, από το μεσ. λαγγεύω = πηδώ -μαγαρίζω, από το μεσ. μαγαρίζω = λερώνω, ρηπαίνω -ξάϊ,το αρχ.εξάγιον=διόλου,πολύ λίγο -οσπίτ’, από το μεσαιων. οσπίτιν = ξενών, οικία -παλάτ’, από το μεσαιων. παλάτιουμ = το ανάκτορο -τζιλίδ’(ιν), από το μεσαιων. ξυλίδιον = πυρακτ.κάρβουνο -τζιμίδ’(ιν), από το μεσ. σιμιδία = τα μυαλά, ο νούς -φελίν, από το μεσ. φελί = φέτα ψωμιού -χουλιάρ’(ιν), από το μεσ.χουχλιάριον =κουτάλι φαγητού   Άγνωστης προέλευσης : -ζίπκα,ανδρικό πανταλόνι με πτυχώσεις και στενά μπατζάκια -κερέτζ’,η κόρα του ψωμιού -σίτα,όταν -τουρτεύω, ενοχλώ  –τσίπ, το πιο Αραβικές : -γινάτ, ισχυρογνωμοσύνη,πείσμα -ζαΐφ’κον, αδύνατο –μουράτα, το ποθούμενο -ναμούσ’, προφίλ  –πελιά, σκοτούρα -σεβντάς, ο έρωτας  –ταπιέτα, χαρακτήρας -τζεχέλ’τς, άπειρος -χαβασλαεύ’,ευχάριστος πόθος Αρμενικές : -χοχόλ’, το σκουπίδι Ιταλικές: -κουμαντάρ’τς, από το κουμάντο, αρχηγεία, διοίκηση -παπόρ’, το βαπόρι  -πουκάλ’, η φιάλη Περσικές : -κεμεντζέ, μουσικό όργανο, η ποντιακή λύρα -πόστ’, το δέρμα –τουσμάνος, ο εχθρός -τέρτα, βάσανα -τουβάρ’, τοίχος Ρωσικές : -πέσκος, η θερμάστρα Τουρκικές : -Αραεύω, ψάχνω -Ασλαεμένον, μπαλωμένο. –Γαρή, γυναίκα -Γερά, πληγή. –Γεργάν, πάπλωμα -Γιαβρίν, παιδί,νεογνόν -Γιάν’,πλάγι,πλευρά -Καϊτέν, σκοπός άσματος. –Καρτάλια, οι γύπες -Κιαντής , ο ίδιος. –Πουσμανεύω, μετανοώ   -Σασιρεύ’ς , Σαστισμός -Τoυσέκ’, Στρώμα. -Τσαρτσάφια , σενδόνια   -Τσατεύω , συναντώ. -Τεπέ , κορφή -Τσοπάνος , βοσκός   Από το βιβλίο μου : Πόντος ο Ελληνικός                                                                             Ο Μεσαρέτες                                                                                Ηρώων-Αγίων και Φιλοσόφων γη                 Copyright© 2007